१७व्या ते १९व्या शतकादरम्यान मराठा साम्राज्याने उभारलेले किल्ले हे केवळ स्थापत्यदृष्ट्या नव्हे तर लष्करी दृष्टीनेही अतिशय महत्त्वाचे आहेत. या किल्ल्यांना युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळाचा दर्जा मिळाल्याने त्यांचे महत्त्व जागतिक स्तरावर अधोरेखित झाले आहे. महाराष्ट्रातील साल्हेर, शिवनेरी, लोणवळ्याचा लोहगड, खांदेरी, रायगड, राजगड, प्रतापगड, सुवर्णदुर्ग, पन्हाळा, विजयदुर्ग, सिंधुदुर्ग आणि तामिळनाडूमधील जिंजी किल्ला (Jinji Fort) हे यामध्ये समाविष्ट आहेत.

जागतिक वारसा स्थळ घोषित झाल्यावर काय होईल?

1. जागतिक ओळख व प्रतिष्ठा वाढेल: युनेस्कोच्या जागतिक वारसा यादीत नाव समाविष्ट झाल्यामुळे हे किल्ले जगभरातून पर्यटकांच्या आकर्षणाचे केंद्र बनतील. हे ऐतिहासिक ठिकाणे आता आंतरराष्ट्रीय पर्यटन नकाशावर ठळकपणे उठून दिसतील.

2. पर्यटन वाढणार: देशी-विदेशी पर्यटकांची संख्या मोठ्या प्रमाणात वाढेल. यामुळे स्थानिक अर्थव्यवस्थेला चालना मिळेल. स्थानिक लोकांना गाईड, हॉटेल, ट्रॅव्हल एजन्सी, हस्तकला विक्री अशा क्षेत्रात रोजगाराच्या संधी उपलब्ध होतील.

3. जतन आणि संवर्धनासाठी निधी मिळणार: UNESCO मार्फत किंवा इतर आंतरराष्ट्रीय संस्थांकडून या किल्ल्यांच्या जतन व संवर्धनासाठी तांत्रिक मार्गदर्शन आणि आर्थिक मदत मिळू शकते.

4. शोध आणि अभ्यासाला चालना: इतिहास, पुरातत्त्व, वास्तुकला यांचा अभ्यास करणाऱ्या विद्यार्थ्यांना व अभ्यासकांना संशोधनासाठी नवीन दिशा मिळेल.

सरकारची जबाबदारी काय असेल?

संवर्धन व देखभाल (Conservation & Preservation):

• किल्ल्यांच्या ऐतिहासिक वास्तू, बुरुज, तटबंदी, दरवाजे, टाकी, शिलालेख, गुहा, मंदिरे यांचे मूळ स्वरूप राखले जाईल याची काळजी घेणे.

• अनधिकृत बांधकामे, अतिक्रमण, तोडफोड यांना कठोरपणे आळा घालणे.

• पुरातत्त्वशास्त्रीय तज्ञांच्या मार्गदर्शनाखाली संवर्धनाच्या जागतिक दर्जाच्या पद्धती अवलंबणे.

• किल्ल्यांच्या संवर्धनासाठी राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय निधीच्या योजनांचा उपयोग करणे.

मास्टर प्लॅन तयार करणे:

• प्रत्येक किल्ल्याचा स्वतंत्र व्यवस्थापन आराखडा (Management Plan) तयार करणे.

• या आराखड्यात संवर्धन, पर्यटक व्यवस्थापन, सुरक्षा, स्थानिक लोकांचा सहभाग, आपत्ती व्यवस्थापन यांचा समावेश असणे आवश्यक आहे.

• UNESCOच्या मानकांनुसार रिपोर्ट तयार करून नियमितपणे सादर करणे.

पर्यटन व्यवस्थापन (Tourism Management):

• पर्यटकांच्या प्रवेशासाठी निश्चित मार्ग, तिकीट व्यवस्था, ऑनलाइन बुकिंग यासारख्या सुविधा विकसित करणे.

• पर्यटन वाढले तरी किल्ल्यांवरील पर्यावरणाचा व ऐतिहासिक रचनेचा ऱ्हास होणार नाही याची दक्षता घेणे.

• अतिपर्यटनामुळे होणाऱ्या धोक्यांवर नियंत्रण ठेवणे (Over-tourism control).

सुरक्षा (Safety & Security):

• किल्ल्यांवर पर्यटकांसाठी सुरक्षा व्यवस्था उभारणे.

• रक्षक व गार्ड तैनात करणे.

• आपत्कालीन मदतीसाठी प्राथमिक आरोग्य सुविधा व बचाव व्यवस्था ठेवणे.

• दरडी कोसळणे, भूस्खलन यासारख्या नैसर्गिक आपत्तींसाठी उपाययोजना करणे.

स्थानिक लोकांचा सहभाग (Community Involvement):

• स्थानिक लोकांना किल्ल्यांच्या देखभालीसाठी, पर्यटन मार्गदर्शनासाठी प्रशिक्षण देणे.

• त्यांना हस्तकला, स्थानिक खाद्यपदार्थ विक्री, स्थानिक माहिती सांगणारे गाईड म्हणून रोजगार उपलब्ध करून देणे.

• स्थानिकांना इतिहासाची जाणीव करून देणे आणि संवर्धनाचे महत्त्व पटवून देणे.

शोध व संशोधनाला चालना (Research & Documentation):

• किल्ल्यांच्या इतिहासाचा सखोल अभ्यास सुरू ठेवणे.

• नकाशे, जुन्या दस्तऐवजांचे दस्तऐवजीकरण, डिजिटल संग्रह तयार करणे.

• भारतीय व जागतिक विद्यापीठांमधील संशोधकांना प्रोत्साहन देणे.

जनजागृती व शिक्षण (Awareness & Education):

• शालेय अभ्यासक्रमांमध्ये या किल्ल्यांच्या महत्त्वाचा समावेश करणे.

• विद्यार्थ्यांसाठी ऐतिहासिक सहली व कार्यशाळा आयोजित करणे.

• माहितीफलक, गाईडबुक, डिजिटल ॲप्लिकेशन्सद्वारे माहिती उपलब्ध करून देणे.

सतत UNESCOशी समन्वय:

• UNESCOकडून ठरवलेले नियम, मार्गदर्शक तत्त्वे पाळणे.

• नियमित अहवाल पाठवणे व निरीक्षण समित्यांच्या सूचनांचे पालन करणे.

• जागतिक दर्जाचे संवर्धन तज्ज्ञ नियुक्त करणे.

खरेतर किल्ल्यांना जागतिक वारसा दर्जा मिळतो, तेव्हा केवळ सरकारची जबाबदारी वाढते असे नाही, तर सामान्य नागरिक आणि पर्यटक यांच्यावरही तितकीच जबाबदारी असते.

हे किल्ले हे आपल्या इतिहासाचे जिवंत साक्षीदार आहेत. त्यांचे रक्षण करणे ही प्रत्येकाची सामाजिक बांधिलकी आहे. जर आपण जबाबदारीने वागलो, तरच या ऐतिहासिक वास्तू पुढच्या पिढ्यांपर्यंत सुरक्षित पोहोचतील.

“वारसा फक्त बघायचा नसतो, तो जपायचाही असतो”—हे लक्षात ठेवून प्रत्येकाने पुढील गोष्टींची काळजी घ्यावी:

पर्यटक आणि नागरिकांची जबाबदारी

किल्ल्यांचा आदर राखणे:

• किल्ले हे केवळ पर्यटन स्थळ नसून आपल्या इतिहासाचा अमूल्य ठेवा आहेत, याची जाणीव ठेवावी.

• किल्ल्यांवरील वास्तूंना, भिंतींना, शिलालेखांना कोणताही धक्का लावू नये.

• “अमुक + तमुक = ❤” अशा भिंतीवरच्या खोडसाळ लिखाणाने इतिहासाची नासधूस होते, याची जाणीव ठेवावी.

स्वच्छता राखणे:

• प्लास्टिक, पाण्याच्या बाटल्या, अन्नाचे रॅपर, कचरा किल्ल्यांवर फेकू नये.

• किल्ल्यांवर ‘कचरामुक्त मोहिमां’मध्ये भाग घ्यावा.

शिस्तबद्ध पर्यटन:

• ठरवलेल्या मार्गानेच फिरावे.

• बंद असलेल्या भागांमध्ये जाण्याचा प्रयत्न करू नये.

• किल्ल्यांवरील नैसर्गिक रचना व परिसंस्था (जैवविविधता) यांचे रक्षण करावे.

इतिहास जाणून घेणे व पसरवणे:

• किल्ल्यांबद्दलचे खरे ज्ञान मिळवावे आणि अफवांना थारा देऊ नये.

• स्थानिक गाईड किंवा तज्ज्ञांकडून माहिती घेऊन ऐतिहासिक वारशाची खरी ओळख करून घ्यावी.

स्थानिक लोकांचा आदर करणे:

• स्थानिकांच्या भावना, परंपरा, त्यांच्या व्यवसायांचा सन्मान करावा.

• स्थानिक लोकांच्या उपजीविकेला हातभार लावावा (उदा. स्थानिक उत्पादने, अन्नपदार्थ खरेदी).

आपत्ती प्रसंगी मदत करणे:

• कोणतीही दुर्घटना, आग, किंवा अपघात घडल्यास जबाबदारीने वागणे.

• आपत्ती व्यवस्थापन यंत्रणेला सहकार्य करणे.

मराठा सैन्य संरचनेचा व इतिहासाचा साक्षीदार असलेले हे किल्ले जागतिक वारसा यादीत समाविष्ट होणे ही महाराष्ट्रासाठी आणि भारतासाठी अभिमानाची गोष्ट आहे. यामुळे किल्ल्यांची जागतिक पातळीवर ओळख वाढेल, मात्र त्याचवेळी सरकार आणि स्थानिक प्रशासनावर जबाबदाऱ्याही वाढणार आहेत. योग्य नियोजन, संवर्धन आणि स्थानिक सहभाग यामुळे ही ठिकाणे पुढच्या पिढ्यांसाठी टिकवून ठेवता येतील.